Huub van ’t Hek / www.hektic.nl
De Matthäus Passion van Johann Sebastian Bach is een klassiek voorbeeld van 18e eeuwse drang naar gelijkwaardigheid. In dit geval de gelijkwaardigheid van God en de gelovigen. De compositie over het lijden van Jezus is opgezet als een grote opera met twee gelijkwaardige, complementaire verhaallijnen: de tekst van Matthäus in kerkelijke, aan het Gregoriaans ontleende recitatieven tegenover de Dochters van Zion en de Beminde Gelovigen in wereldlijke, moderne operarecitatieven en – aria’s. Inclusief de choralen een prachtige Opera da Chiesa.
Gelijkwaardigheid en de 18e eeuw
Gelijkwaardigheid is het toverwoord van de 18e eeuw. Omdat de gevestigde orde opnieuw is vastgelopen. Er is een stroming gaande die de Verlichting zal gaan heten, omdat wij ons als mensen in de schepping onderscheiden door de werking van ons verstand. Dat verstand dicteert als het ware de gelijkwaardigheid van krachten die tot nu toe als zeer ongelijkwaardig te boek staan. Er is geen evenwicht tussen God en de gelovigen, de koning en de onderdanen, de masculiene en de feminiene krachten en de factoren arbeid en kapitaal. Vrede en voorspoed zullen in de toekomst van de gelijkwaardigheid van die krachten afhankelijk zijn.
Theoloog en filosoof Hermann Samuel Reimarus (1694 – 1768) sluit daar naadloos op aan. Hij stelt dat de menselijke rede gelijkwaardig kan zijn aan de goddelijke geest. Dat het christelijk geloof niet superieur is aan andere geloven, maar gelijkwaardig. Dat wij op zoek moeten naar de historische Jezus. Omdat de mens niet wordt geboren om levenslang goedgelovig te zijn, maar gelijkwaardig aan Jezus, de mens.
Hetzelfde geldt voor de feminiene en masculiene krachten. Het is niet langer vol te houden dat een vrouw alleen een functie is en geen wezen. De microscoop van Anthony van Leeuwenhoek (1632 – 1723) is debet aan verstrekkende nieuwe biologische inzichten, die zullen aantonen dat de vrouw in elk opzicht gelijkwaardig is aan de man, die daarom zijn vermeende goddelijke status zal moeten inleveren.
Kunnen en mogen zijn wie je bent en kunnen en mogen zeggen wat je denkt. Zover is het nog niet. Voorlopig handhaven wij de taal van de dubbelspraak in tekst, gebed en muziek. De taal van de elite krijgt in het informele gebruik een heel eigen betekenis. De gesproken taal heeft een heel andere betekenis dan de klanktaal. Samengevat is dat het Algemeen Beschaafd Baroks. Omdat iedereen die taal kent en ook iedereen elkaar in die taal kan verstaan.
Christian Friedrich Henrici alias Picander (1700 – 1764) heeft als tekstdichter met zijn dubbelspraak in ABB al vele harten veroverd. Als librettist van de Matthäus Passion verwerft hij wereldfaam, omdat het hem samen met Johann Sebastian Bach is gelukt een operalibretto af te leveren, waarin naast elkaar twee gelijkwaardige, complementaire verhaallijnen zijn te volgen als metafoor van het evenwicht tussen God en de mensen.
J.C. : Händel / Julius Caesar of Bach / Jezus Christus?
Omdat de initialen hetzelfde zijn, zijn Julius Caesar en Jezus Christus met elkaar verwisseld. Zo zeggen verschillende bronnen uit een heel diep verleden. De menselijke kant van Jezus is gebaseerd op de levensgeschiedenis van Julius. Het zou kunnen, laten wij het daarop houden. Opnieuw op zoek naar de historische Jezus komt dit verhaal aan het begin van de 18e eeuw uiteraard weer ter sprake. Georg Friedrich Händel ondersteunt de discussie met de opera “Giulio Cesare”. In deze opera doet hij iets wat hij tot dan toe nog nooit gedaan heeft. Hij gaat in de tekst op zoek naar de emotie achter de tekst en doet een oprechte poging om tekst en emotie om te zetten in een notenbeeld. Daar is hij wonderwel in geslaagd. De opera wordt voor het eerst opgevoerd in 1725, het jaar waarin Johann Sebastian Bach aan zijn Matthäus Passion begint. Toeval of uitdaging en competitie? Bach volgt hier zijn grote voorbeeld Händel. Samen met Picander beschrijft hij individuele emoties die voortkomen uit de collectiviteit van de evangelieteksten. Vervolgens zet hij die emoties om in een notenbeeld dat volledig recht doet aan de wetten van de 18e eeuwse opera.
Reimarus en Picander
Hermann Samuel Reimarus beheerst het filosofisch en theologisch domein van Duitsland. Zijn drang tot gelijkwaardigheid dwingt tot de idee dat de gelovigen niet langer gedwongen mogen worden om de goddelijke Jezus te zien als een soort alleskunnende tovenaar. Dat ongelijkwaardige beeld doet Jezus tekort. Jezus is een hoogstaand mens, die in zijn gelijkwaardigheid aan het mens zijn altijd kiest voor Het Goede. Een argument dat Bach onderschrijft. Bach heeft zelf te veel mannen ontmoet die zich tegenover hem heel ongelijkwaardig konden gedragen, als hadden zij een goddelijke status. Reimarus heeft hier dus een punt.
Henrici had onder het pseudoniem Picander – pikanter dan wie of wat? – voor het eerst naam gemaakt met seksueel getinte verzen. Volledig in overeenstemming met de tijdgeest. Waarom mag de taal van het lichaam niet gesproken en gezongen worden? Waarom is de taal van het lichaam niet gelijkwaardig aan de taal van het hoofd, de taal van het hart of de taal van het verstand? Ook Bach heeft de ontkenning van die gelijkwaardigheid nooit begrepen. Zo ontstaat het idee voor echte theatrale vernieuwing: een Opera da Chiesa aan de hand van twee gelijkwaardige, complementaire verhaallijnen als metafoor van het evenwicht tussen God en de mensen.
Vrouwen van Zion en Beminde Gelovigen
Lukas 23 : 27-31. De vrouwen van Zion zijn in de opera van Bach de metafoor voor de vrouwen van de 18e eeuw. Zij worden heel ongelijkwaardig behandeld als het dode hout, terwijl zij juist het gelijkwaardige, groene hout zijn. Waarom is het vrouw zijn gereduceerd tot een functie? Waar en wanneer vindt een vrouw de erkenning dat zij samen met de man de definitie van de mens is? Waar en wanneer in de geschiedenis zal zij, net als Jezus, mogen opstaan uit haar eigen dood?
Jezus heeft het voor elke vrouw opgenomen, maar geen man heeft het gehoord, laat staan ernaar geluisterd. Destijds niet in het lijdensverhaal en anno 1727 nog steeds niet. Bach kiest partij en geeft de vrouwen van zijn tijd in de actuele discussie een stem. Niet alleen als groep, maar ook individueel in de vorm van Maria van Magdala, ook bekend als Maria van Bethanië, de vrouw die een kruik kostbare balsem over zijn hoofd uitgiet.
Jezus was haar bruidegom tijdens de bruiloft van Kana, waar Magdalena in elk opzicht aan hem gelijkwaardig is. In het evangelie treedt zij op onder de naam Ioannis, de leerling die hij liefhad. Daarom wordt hij/zij vaak afgebeeld gevleid aan de borst van Jezus. De Kerk degradeert haar tot Zwarte Madonna.
Bij de beminde gelovigen mag die gedachte niet eens opkomen. Jezus als bruidegom in Kana? Dat impliceert dat hij de taal van het lichaam heeft gesproken en bezongen. Staat er niet in de Joodse wet dat de titel Rabbi is voorbehouden aan gehuwde mannen met kinderen? Waarom mogen de beminde gelovigen dat niet weten? Wat is de beminde gelovigen nog meer onthouden?
De dubbele taal van het openingskoor
Matthäus 25 : 1 – 13. De bruidegom als metafoor voor het hemelse geluk van de mens. Dat lukt alleen als de aardse man/bruidgom ook de vervulling wil zijn van het complete aardse geluk van de vrouw/bruid. Zover zijn wij nog niet.
De heersende leer van Kerk en Staat zegt, dat de vrouw geen gelijkwaardig aandeel heeft aan het ontstaan van het kind, d.w.z. aan de toekomst van de mens. Alleen de man kan nieuw leven doorgeven, de vrouw zal het dragen en baren. De aardse bruidegom ziet de bruid slechts in haar functie en niet in haar wezen. De geldende metafoor van de goddelijke, ongelijkwaardige bruidegom moet dus worden geofferd, zoals de goddelijke Jezus wordt vergeleken met een lam.
Als wij dat doen, handelen wij in de geest van Reimarus. De metafoor blijft gehandhaafd, maar de betekenis verandert. De nieuwe bruidegom gaat over tot de erkenning van de totale gelijkwaardigheid, dat is de erkenning van het wezen van de bruid. Bruid en bruidegom zijn gezamenlijk en gelijkwaardig verantwoordelijk voor het ontstaan van het kind. Die nieuwe bruidegom is de metafoor die recht doet aan het beeld van het hemelse geluk van de mens. Het is nog 100 jaar wachten op het aardse bewijs, het uit 1827 daterende proefschrift van Karl Ernst von Bär over de werking van het vrouwelijk ei bij zoogdieren en de mens.
Het openingskoor is de samenvatting van de probleemstelling en de geboden oplossing van de opera. De verhouding tussen God en de mensen moet worden vernieuwd door die verhouding te definiëren als volstrekt gelijkwaardig. Dat is de meerstemmigheid van de volwassen stemmen in de gemengde dubbelkoren. Daar doorheen het eenstemmige kinderkoor als de overwinning van de nieuwe mens op de vastgelopen gevestigde orde.
Buss und Reu’ / Busentreue / Erbarme dich
tekstbehandeling en instrumentatie
Omdat de taal van het lichaam een verboden taal is, hebben wij daar in de muziek een oplossing voor gevonden. Feminiene lichaamstaal wordt uitgedrukt in snaar- en strijkinstrumenten. Masculiene lichaamstaal wordt uitgedrukt in blaasinstrumenten. Omdat wij het lichaam in de gesproken taal niet mogen benoemen, nemen wij onze toevlucht tot klanknabootsing of tot de informele betekenis van een woord.
Ziedaar het recitatief “Du lieber Heiland du” en de aria “Buss und Reu”, geschreven voor (mannelijke) alt en twee fluiten.
Twee fluiten duiden op sterke, masculiene emoties, de emoties van twee mannen, twee boezemvrienden. Dat staat er ook: BussundReue / Busentreue , vertaald: boezemvriendschap. In dit woord worden Ioannis en Magdalena één. Dat geldt ook voor “Spezerei”, omdat “Spezi” een informeel woord is voor een boezemvriend.
Een strijkkwintet duidt op heel sterke feminiene emoties. Dat is de klacht van het “(Erb)arme (D)ich”. Als Petrus Jezus driemaal heeft verloochend, is het de soloviool die de stem vertolkt van iedere vrouw. Omdat de maatschappelijke ontkenning van de vrouw totaal vergelijkbaar is met de ontkenning van Jezus door Petrus. Het “Arme Ich” zingt in ons na.
Ich will Jesum selbst begraben
Het gaat om de metafoor van de bruidegom als redder en bevrijder en opstap naar het eeuwig heil. Die bruidegom wast zijn knechten de voeten en draait zijn vijand de andere wang toe. Die bruidegom is in alle opzichten de gelijkwaardige van elke man en elke vrouw. Anno 1727 is de ontwikkeling van de beminde gelovigen zo ver nog niet gevorderd.
Daarom heeft de opera Matthäus Passion een belangrijke conclusie. De bestaande ideeën en beelden over God zijn te ongelijkwaardig voor de mens. Ieder mens zal afzonderlijk zijn eigen beeld en/of idee over God moeten begraven. Om daar een gelijkwaardiger Jezus voor terug te laten komen. Laat de ongelijkwaardige wereld achter u, zo zeggen Picander en Bach in de geest van Reimarus, om ruimte te maken voor de gelijkwaardigheid van Jezus.
De Matthäus Passion
In deze publicatie heb ik onvoldoende ruimte om tekst en muziek volledig om te keren, uit te kloppen en voor te schotelen. Wat ik heb gedaan, is het aanreiken van een nieuwe manier van denken over en omgaan met deze Opera da Chiesa. In de hoop dat u bereid bent om alle nog niet ontdekte lagen in dit theaterstuk te gaan ontdekken. Omdat voor velen de meeste teksten in combinatie met het gebruik van stemmen en instrumenten mogelijk nog onderbelicht zijn gebleven. Bij dat proces wens ik u grote wijsheid, veel devotie en vooral een gezonde dosis levensvreugde toe. Van harte voor u en allen die u lief zijn een heel Zalig Pasen.
